डिप्रेशन, यसको जटिलता र व्यवस्थापन

बुधबार, २६ बैशाख २०७५

 

डिप्रेशन एक जटिल मानसिक रोग हो, जो धेरै मानिसहरुमा हुनसक्छ। विश्व स्वास्थ्य संगठन (डव्लुएचओ) पछिल्लो तथ्यांकले विश्वभर करीब हसाढे तीन करोड मानिसहरु डिप्रेशनबाट प्रभावित भएको देखाएको छ भने बार्षिक रुपमा करीब ८० हजार मानिसको ज्यान जाने गरेको छ ।

त्यसो त डव्लुएचओले सन् २००४ मा युनिपोलर डिप्रेशिभ डिसअर्डर लाई तेस्रो ठूलो प्राणघातक रोगहरुको सूचीमा राखेको थियो । डव्लुएचओले डिप्रेशनलाई अहिलेको अवस्थाबाट तत्काल सुधार गर्न सकिएन भने सन् २०३० सम्म यो समस्या पहिलो नम्बरमा पुग्ने भविस्यवाँणी गरेको छ ।

अनुसन्धानकर्ताहरुका अनुसार डिप्रेशनबाट संसारभर पुरुषभन्दा महिला दुई गुणाले बढी शिकार हुने गरेको पाइएको छ । मस्तिस्कमा न्युरो टान्समिटरले सहि ढंगले काम नगरेमा अथवा धेरै चिन्ता, तनावको कारण शरीरमा हर्मोनको मात्रा गडबढी हुन गएमा डिप्रेशन हुन्छ ।

सन् २०१७ मा विभिन्न १० वटा देशलाई आधार मानि गरिएको मेन्टल हेल्थ सर्भेले हरेक संसारका हरेक २० मध्ये एक जनामा डिप्रेशन भएको निष्कर्ष निकालेको थियो ।

यस्तै १७७ वटा देशमा गरिएको अर्को सर्भेक्षणले हिन्द महासागर वरिपरि रहेका देशहरुमा डिप्रेशनको अवस्था ज्यादै डरलाग्दो रहेको देखाएको छ । श्रीलंका, दक्षिण कोरिया, भारत, भुटान, चीन र नेपाल क्रमश पहिलो चौथो तीसौँ, त्रिपन्नौँ, अठसठ्ठी औँ १ सय २५ औँ स्थानमा पर्दछ । सो तथ्यांकलाई आधार मानेर हेर्दा हामी नेपालीहरु छिमेकी भन्दा केही पछि परेपनि सन्तुष्ठ हुने अवस्था भने पक्कै छैन ।

विगतमा पनि नेपालको दशवर्षे जनयुद्धले विस्थापित भएका मानिसहरुमा डिप्रेशन बृद्धि भएको तितो तथ्य सार्वजनिक भएको थियो ।

यस्तै सामाजिक आर्थिक कारण मात्रै नभई भड्किलो जीवनशैलीका कारण पनि यो समस्या दिनानुदिन बढदै गएको विज्ञहरुले औल्याएका छन् । खराव बालापन, कार्यव्यस्तता, धेरै मात्रामा रक्सी चुरोट सेवन, आर्थिक भार र निरासाबादी आदि कारणले गर्दा नेपालमा समेत हिजो आज आत्महत्या गर्ने दर बढी रहेको देखिन्छ ।

नेपाली समाजमा अहिले पनि मानसिक रोगबाट ग्रसित मानिसहरुलाई पागलको संज्ञा दिइन्छ । जसले गर्दा विरामीको आत्मबल कमी हुने, निरासा बढदै जाने र अन्तमा आत्महत्याको हदसम्म पुग्ने बाताबरण बन्ने गरेको छ ।

Depression

नेपालमा डिप्रेशन रोगको मुख्य कारणहरुमा पारिवारिक कलह, कार्य असफल हुनु, श्रीमान विदेशिनु, प्रेम वियोग , आफन्त वा नजिकको मासिन मर्नु, , व्यापारमा नोक्सानी , हुनु बेरोजगारी हुनु, गार्जेनशीप नपाउनु, राजनीति असन्तुलन आदि मुख्य कारक रहेको बताइन्छ ।

कतिपय डिप्रेशनका विरामीहरुलाई निन्द्रा नपर्ने हुन्छ । डिप्रेशनका विरामीहरु आत्तिनेखालका सपनाहरु देख्छन् । धेरै डिप्रेशनका विरामीहरु आफूलाई असफल ठान्छन्, धेरै डिप्रेशनका विरामीहरु निरासावादी हुन्छन् । कतिपयले यौन क्रियाकलापमा समेत कमी भएको महसुस गर्छन ।

 

डिप्रेशनका करणहरु
अनुसन्धानकर्ताकाअनुसार डिप्रेशनको स्पष्ट कारण अहिले पनि पहिचान हुन सकेको छैन। डिप्रेशन धेरै कारणले हुनसक्छ । जस्तैः

  •  मस्तिस्कमा न्युरोटान्समिटर ले सहि ढंगले काम नगरेमा : मानसिको मस्तिस्कमा न्युरोटान्समिटर विशेष रुपमा सेरोटोनिन, डोपामाइन, यानोर एपिइनेफ्रइने खुशी र आनन्दको अनुभव प्रदान गर्दछ । यदि यि नेउरोटन्समिटरको असन्तुलन भयो भने डिप्रेशन हुनसक्छ ।
  •  धेरै चिन्ता अथवा तनाव : धेरै चिन्ता वा तनावले पनि शरीरमा हर्मोन लेभल बढदै जान्छ ः जस्तै अड्रीनालिन्, कोट्रीसोल जसको कारणले डिप्रेशन गराँउछ ।
  •  कार्यव्यस्तता वा धेरै मात्रामा रक्सी चुरोट सेवन गरेमा पनि डिप्रेशन बढाउन मद्धत पुग्छ ।
  •  कम आत्मसम्मान, आर्थिक भार र निराशावादी भएमा डिप्रेसन हुनसक्छ।
  •  कठिन सम्वन्ध वा शारीरिक यौन शोषण भएमा पनि डिप्रेशन हुनसक्छ ।
  •  खराब बाल्यकाल, सामाजिक बहिस्कार बढदै जाँदा पनि डिप्रेशन हुनसक्छ ।
  • आनुवंशिक अथवा मौसम परिवर्तन भएमा पनि डिप्रेशन हुनसक्छ ।
  •  दीर्घरोगहरु मधुमेह, मिर्गौला जस्ता रोगका कारण पनि डिप्रेशनमा बढोत्तरी हुनसक्छ ।
  •  आकस्मिक वा अस्वभाविक घटनाक्रम जस्तै नजिकको मान्छे एक्कासी मर्नु , हानी नोक्सानी हुनु
  • गर्भवस्थामा संक्रमण भएर मस्तिष्ककोवृद्धि रोकिन गएमा डिप्रेशन हुनसक्छ।
  • समाजबाट टाढा रहनाले, बसाइ सर्नाले डिप्रेशन हुनसक्छ।

 

डिप्रेसनका तथ्यहरु

  • पुरुष भन्दा महिला २ गुना बढीले डिप्रेसनको शिकार हुन्छन। महिलामा डिप्रेसन बढी हुने खास कारण थाहा भएको छैन तर सहन सक्ने क्षमता महिलामा कम हुने भएकोले र महिलामा एस्ट्रोजेन हर्मोन उत्पादनमा हुने भएकोले गर्दा यसले न्युरो टान्समिटर उत्पादनमा तल माथि ल्याउने भएकोले डिप्रेसन रोग बढी लागेको भन्ने अनुमान छ।
  • डिप्रेसन भएका व्यक्तिले ३- ४ गुणा धेरै सपना देख्छन।
  • डिप्रेसन भएका व्यक्ति  छिटो बुढो देखिन्छन।
  • रक्सी र लागू पदार्थ खाने व्यक्तिमा डोपमिने र सेरोटोनिनको उत्पादनमा गडबडी  हुने भएकोले गर्दा डिप्रेशनका  हुने देखिन्छ।
  • बढी इन्टरनेट प्रयोगकर्तामा मानसिक डिप्रेशन देखिन्छ।
  • डिप्रेशन भएका व्यक्ती सर्दीबाट पिडित भएको देखिन्छ
  • रै समयसम्म औषधी प्र्योगकर्तामा डिप्रेशन देखिन्छ जस्तै:  कोर्टिकोस्टेरोइड्, ब्रन्कोडाइलेटर् , कोन्ट्रासेप्टिक्, अन्टीकेन्सर आदी

 

डिप्रेशनका प्रकारहरु :

  • न्युरोटिक डिप्रेसन:  यस्ता बिरामीहरु मलाई कस्तो रोग लाग्यो भनि चिन्ता गर्छन।
  • साइकोटिक डिप्रेसन: यस्ता बिरामीहरु अरु मानिस देखि संका गर्ने गर्छन।
  • सेनाइल डिप्रेसन:  बुढेसकालमा देखिने डिप्रेसनलाइ सेनाईल डिप्रेसन भनिन्छ।यस्ता बिरामीहरु प्राय: आत्महत्या गर्ने डर हुन्छ।एक्लै बोल्ने, एक्लै हाँस्ने पनि गर्न सक्छन्।
  • डिप्रेसन स्टूपर:  यस्ता बिरामी अत्यन्त नचली नवोलि बस्छन्, कोहि बिरामीहरु त्यसरी बस्दाआँखामाआँसु बगाइ रहन्छन्।
  • एजिटेटेड डिप्रेसन:  यस्ता बिरामीहरुअत्यन्त छटपट गर्छन्। एक ठाउँमा बस्न सक्दैनन्। आत्तिने र अस्थिर मनस्थिती भएका हुन्छन्।
  • रेटार्डेड डिप्रेसन:  यस्ता बिरामीहरु बहूत कम बोल्छन् टोलाउने गर्छन्।
  • बच्चामा देखिने डिप्रेसन: बच्चामा दखिने डिप्रेसन केहि फरक हुन्छ। पेटदुख्ने, टाउकोदुख्ने, रिसाउने, पढ्न नजाने आदि लक्षण लिई यस्ता बिरामी आउछन्।
  • बयस्कमा पाईने डिप्रेसन: यस्ता बिरामीहरु अनेक शारिरिक लक्षण लिइ पटक पटक डाक्टर कहाँ धाउछन्।
  • जाडो महिनामा पाईने डिप्रेसन : केहि डिप्रेसन जाडो महिनामा मात्र देखापर्छ।यस्तो डिप्रेसनलाई जाडो महिनामा पाउने डिप्रेसन भनिन्छ।रात लामो हुनाले मेलाटोनिन (Melatonin) भनिने हर्मोन गडबडी हुँदा यो देखिन्छ।
  • छोपिएको डिप्रेसन(Masked Depression): यस्ता बिरामी बाहिरी रुपमा खुशी देखिन्छन् ।र जब बिरामीकोबारे हामी जानकारी लिन्छौ तव बिरामी रुने गर्छन।
  • दोहोरिएको डिप्रेसन(Recurrent Depression): करिव ५०% बिरामीहरुमा डिप्रेसन रोग दोहोरिने सम्भावना रहन्छ।औषधी छुटाउने, बिरामीको घरायसि वातावरण राम्रो नहुनाले र कहिलेकाहीऔंषधी सेवन गर्दा गदै पनि यस्तो हुन्छ।

 

डिप्रेसनको लक्षणहरु :

मनोविज्ञानिक लक्षण :

  • निरन्तर चिंता हुने स्वस्थको विषयमा चिंता हुने
  • नकारात्मक विचार आउनु भ्रामक विचार  आउनु  काममा मन नलग्नु स्वभाव चिड़चिड़ा हुने
  • रुन मन लाग्ने निराशा हुने एक्लै वस्न रुचाउने  झर्को लाग्ने, दिक्क मान्ने बोल्न मन नलाग्ने
  • आत्मग्लानी हुने भूत, वर्तमान र भविष्य बारे नकारात्मक सोचाई रहने
  •  मनःस्थिति बदली राख्ने

शारीरिक लक्षण :

  • मन कमजोर हुने । डर लाग्ने , काप्ने
  • खानामा रुचि नहुने
  • उल्टी आउला जस्तो हुने
  • श्वास प्रस्वास कमजोर भएको महसुस हुने चक्कर आउँने
  • मांसपेशी दुख्ने मुटुको धडकन बढी हुने
  • शरीर काप्ने पसिना आउँने
  • व्लड प्रेशर कम ज्यादा हुने थकाई लाग्ने ।
  • छटपटी हुने, छाती दुख्ने पेट दुख्ने हात खुट्टा झमझम गर्ने, पैतला पोल्ने तालु पोल्ने, मुखसुक्ने।
  •  शारीरिक सम्पर्क गर्न रुचि नहुने

डिप्रेसनको उपचार :

जसरी डिप्रेशनको लक्षण अलग अलग हुन्छन्। त्यसरी नै यसको उपचार अलग अलग हुने गरेको देखिन्छ । जो उपचारमा एक व्यक्तिका लागि काम गरेपनि अर्को व्यक्तिको लागि काम नगर्न सक्छ । डिप्रेशनबाट टाढा रहनका लागि । एन्टिडिप्रेसेन्ट औषधी, साइकोथेरापि अथवा बिहेबीयरलथेरापि गरेमा बिस्तारै निको हुँदै जान्छ।

डिप्रेसनबाट बचाउने खानाहरु :

ओमेगा-३ फएटी एसिड्,  ट्र्प्टोफेन, फोलिक एसिड्, पाहिने चिजहरु जस्तै (अण्डा,मासु,माछा,बदम्, काजु, नारीवोल, हल्दी,फलफुल र सागपात ) खाएमा सेरोटोनिन स्तर बढाउछ र तनाब कम गराउछ ।

डिप्रेसनमा खाना नहुने चिजहरु :

सबै प्रकारका फास्टफुडहरु, रिफाइन कारबोह्य्ड्रड्, आर्टिफिसियल स्वीटिनर्, केफ्फेन्, निकोटिन्, अदीले डिप्रेसनको स्थिती खराब पर्छन।

व्यायम : व्यायम र योगासनले तनाबबाट टाढा राख्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।

सोअध्ययन : मानसिक र आध्यात्मिक सम्वन्धी पुस्तक वा उपन्यास पढनाले मनमा सकारात्मक विचार ल्याउँछ र मानसिक तनावबाट टाढा रहन सकिन्छ ।

सङ्गित:  सुमधुर संगीत सुन्नाले खुशी र आनन्द दिन्छ । तर उदासवाला सेन्टिमेन्टल गीत नसुनेको राम्रो । सुमधुर सकारात्मक गीतले तनावबाट मुक्ती दिलाउन मद्धत मिल्छ ।

ग्रीन टि र अमिलो स्वाद भएका फलफुल खाएमा  :  ग्रीन टिमा एल थियनिन एमिनो एसिड हुन्छ । जसले अल्फा ब्रेनवेक्सको उत्पादन गराउँछ । त्यसरी नै अमिलो स्वाद भएका फलफुलले सोरोटोनिन र डोपामिनको उत्पादन बढाउँछ । जसले गर्दा तनाव कम हुन्छ अनि शरीरमा फुर्ति हुन्छ ।

यो जटिल रोगको समाधान गर्नको लागि सरकारले हाम्रो शिक्षा, स्वास्थ्य, परम्परागत मान्यता र आस्थामा परिवतर्न ल्याउनु जरुरीछ।त्यसैगरी सरकारले मानसिक रोग सम्वन्धी जनचेतना फैलाउने र सम्बभ भएसम्म सामुहिक थेरापी नि:शुल्क प्रदान गरेमा यो रोग न्यूनिकरण हुने देखिन्छ ।

# लामिछाने दक्षिण कोरियास्थित वोंनकोङ्ग युनिभर्सिटीबाट बिहेबियरल एवं न्युरो साइन्स विषयमा पीएचडी गर्दैछन् ।


To read in your mobile download our android app from google play store. Click Here To Download App

प्रतिक्रिया दिनुहोस्

सर्वाधिक पढिएको